Rozbiory Polski rozłamały wizerunek Niemca na dwie połówki. Ta dychotomia zalet i wad wynikała z rozczłonkowania państwa niemieckiego na mniejsze księstwa. To Prusy i Austria brały czynny udział w ograbieniu Polski z wolności. Zatem to im przypisano największą liczbę przywar.
Przeczytaj: Polski stereotyp Niemca cz. 1 – Niemiec, czyli obcy
Część prowincji niemieckich spoglądała z trwogą na poczynania Prus i ich ekspansyjną politykę. Obawiano się, że to, co spotkało Polskę, niebawem może przytrafić się również Rzeszy Niemieckiej. Z tego też powodu część z nich podnosiło krytyczne głosy na temat „handlu krajami”, jak określano ten proceder, na różnorakich gremiach Rzeszy. Te głosy poparcia dla Polski nie pozostały bez echa wśród Polaków i jeszcze bardziej utwierdziły ich w przekonaniu o dualistycznej naturze Niemców. Odżyły zapomniane wyobrażenia tego narodu z czasów wojen brandenburskich i krzyżackich (typowe dla okresu romantyzmu poszukiwanie odpowiedzi na aktualne wydarzenia w historii dziejów). Prusacy od tej pory stali się lichwiarzami niedbającymi o złożone przysięgi i ogólnoludzką przyzwoitość. Liczył się dla nich tylko kult siły, egoistyczny i brutalny materializm, a czoła chylili tylko wobec silniejszych i bogatszych konkurentów. Zauważalna potęga Prus w tej ogniskowej stawała się motorem machiny strachu. Tę negatywną połówkę stawiano na szali z Saksonią. Niemiec z zachodnich ziem w niczym nie przypominał Polakom swojego pruskiego brata. Zauważano w nim przede wszystkim gospodarność, sprawiedliwość i zamiłowanie do pokoju.
Dualizm był nadto widoczny w postrzeganiu atutów narodowych Niemców. Nawet najbardziej pozytywne wzorce, takie jak gospodarność, świetnie zorganizowana administracja, podporządkowanie, większa produktywność i lepsze wyniki ekonomiczne na zarządzanych ziemiach, alarmowały polskie społeczeństwo o nieczystych zamiarach zaborcy. Wskazywano wprost na obłudę obcej administracji. Mityczny „Drang nach Osten” („Parcie na Wschód”) to popularny termin ukuty w XIX wieku (po raz pierwszy pojawił się jako cytat u polskiego dziennikarza Juliana Klaczki w 1849 roku) i eksploatowany aż do granic XX wieku. Był zlepkiem pojęciowym, który miał tłumaczyć historię stosunków polskoniemieckich, począwszy od pierwszych osadników niemieckich na terenach na wschód od Łaby i Soławy, jako walki z pogaństwem, aż po czasy teraźniejsze, jako krzewienie zalążków wyższej cywilizacji. W oczach Polaków nabrał on mobilizującego charakteru, by nie poddać się cywilizacyjnym wpływom Niemców, a zaadaptować je dla polepszenia własnej sytuacji gospodarczej, co w perspektywie czasu miało pomóc w odzyskaniu przez Polskę niezależności.
Próby całkowitej zmiany obyczajowości, biurokratyzacji i germanizacji podległych Prusom ziem spotkały się z jeszcze większymi wyrazami dezaprobaty i dalszym pogorszeniem wizerunku Prusaka. Widziano w nim przede wszystkim zadufanego w wielkości własnego narodu wroga, który na wyrost chciałby podporządkować wszystkie ludy świata. To wyrażenie sprzeciwu miało przede wszystkim charakter państwowy, a nie narodowościowy. Tym sposobem Prusak był traktowany jako homo politicus, a jego wszystkie zalety, takie jak chociażby umiłowanie do wolności, pracowitość, solidarność i zdyscyplinowanie (a w szerszym kontekście odnoszących się również do zdobyczy cywilizacyjnych i kulturalnych), były dławione przez przedawniony ustrój feudalny.
Sprzeczności niemieckiego narodu w oczach Polaków z czasem zaczęły nabierać jeszcze większej jaskrawości. Pruski kult wojska, bitność i odwaga, w stricte awanturniczym sensie, całkowite podporządkowanie się hierarchii społecznej (ocierające się o tresurę ludności) kontrastowały z uwielbieniem narodu niemieckiego do nauk abstrakcyjnych. Niemcy, mimo swojej zauważalnej codziennej racjonalności i praktyczności, nazywani byli „narodem filozofów”. Całkowite oddanie państwowej machinie, które uwidoczniło się w Prusakach po upadku powstania listopadowego (exodus powstańców), zbiegał się z wyrazami współczucia i zrozumienia na ziemiach zachodnich Rzeszy.
Następne części cyklu pojawią się z początkiem tygodnia. Zapraszam serdecznie!
Chciałbym wiedzieć z jakich materiałów źródłowych korzysta autor artykułu?
Bo historia której ja się uczyłem przedstawia kompletnie inny obraz Niemców.
„Polskość jest i pozostanie żywiołem wrogim” – podkreślał nadprezydent prowincji poznańskiej Eugen von Puttkamer. „Bijcie w Polaków. Nie pozostaje nam nic innego jak ich wytępić” – wtórował mu Otto von Bismarck.
Cały artykuł został podzielony na 5 części. O Bismarcku będzie przy okazji następnej, już w poniedziałek. Co do źródeł, planowałem podać bibliografię na końcu, ale skoro już zostałem wywołany do tablicy. Nie będzie to chyba żaden spoiler.
Bibliografia:
Bartmiński Jerzy, Jak zmienia się stereotyp Niemca w Polsce?, [W:] „Obyczaje”, Lublin 2001.
Bartoszewski Władysław, Droga prawdy – droga pojednania, [W:] red.: Włodzimierz Borodziej, Artur Hajnicz; Kompleks Wypędzenia.
Henning Hahn Hans, Stereotypy – tożsamość – konteksty. Studia nad polską i europejską historią, Poznańska Biblioteka Niemiecka, Poznań 2011.
Krzyżaniakowa Jadwiga, Poglądy polskich kronikarzy średniowiecznych na Niemcy i stosunki polskoniemieckie, [W:] pod red. Wojciecha Wrzesińskiego, Wokół stereotypów Niemców i Polaków, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1993.
Lemberg Hans, Drang nach Osten – mit i rzeczywistość, [W:] red.: Andreas Lawaty, Hubert Orłowski, Polacy i Niemcy: historia – kultura – polityka, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2003.
Maliszewski Kazimierz, Uwagi o wyznaniowych aspektach zbiorowego wizerunku Niemców w Polsce XVI i XVII wieku, [W:] pod red. Wojciecha Wrzesińskiego, Wokół stereotypów Niemców i Polaków, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1993.
Młodzianowski Tomasz, Kazania i homilie na niedziele doroczne, t. 2, Poznań 1681.
Müller Michael, Koniec dwu republik: rozbiory Polski i rozpad dawnej Rzeszy, [W:] Hubert Orłowski, Andreas Lawaty, Polacy i Niemcy: historia – kultura – polityka, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2003.
Nitschke Bernadetta, Sytuacja niemieckiej ludności cywilnej na ziemiach polskich, [W:] red.: Włodzimierz Borodziej, Artur Hajnicz, Kompleks Wypędzenia, Wydawnictwo Znak, Warszawa 1998.
Piskorski Jan M., Polacy i Niemcy. Czy przeszłość musi być przeszkodą?, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2004.
Raabe Stephan, Kościoły jako katalizatory pojednania, Wschodnie Memorandum Kościoła Ewangelickiego i wymiana listów biskupów polskich i niemieckich kamieniami milowymi – ponowne krytyczno-historyczne odczytanie, [W:] red.: Elżbieta Opiłowska, Krzysztof Ruchniewicz i Marek Zybura, „Uścisk dłoni w Verdun” i „Znak pokoju w Krzyżowej”, Oficyna Wydawnicza Atut, Wrocław 2009.
Schmid Carlo, Podróż polityczna do Polski, [W:] red.: Friedbert Pfluger, Winfried Lipscher, Od nienawiści do przyjaźni. O problemach polsko-niemieckiego sąsiedztwa, Warszawa 1994.
Sierpowskiego, Polska na tle procesów rozwojowych Europy w XX wieku, Instytut Historii UAM, Poznań 2002.
Szajnocha Karol, Charakteryzowanie historyczne na przykładzie charakterystyki Krzyżaków, t. 4, Bibliotek Warszawska, Warszawa 1852.
Szarota Tomasz, Niemiec w oczach Polaków 1939-1945, [W:] „Odra”, nr 10, Biblioteka Narodowa, Wrocław 1977.
Szarota Tomasz, Polscy i Niemcy: Wzajemne postrzeganie i stereotypy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996.
Szymański Grzegorz , Stereotypy dzielące Polaków i Niemców, [W:] „Zeszyty Naukowe Zakładu Europeistyki Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie”.
Tazbir Janusz, Obraz heretyka i diabła w katolickiej propagandzie wyznaniowej XVI – XVII w., [W:] Studia nad kulturą staropolską, t. 4, Universitas, Kraków 2001.
Wrzesiński Wojciech , Sąsiad czy wróg. Ze studiów nad stereotypem Niemca w Polsce w XIX i XX w., [W:] Tenże, Między Królewcem, Warszawą, Berlinem a Londynem. Studia i szkice z dziejów XX wieku, t. 4, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2004.
Wrzesiński Wojciech, Niemcy w oczach Polaków 1918-1939, [W:] „Odra”, Biblioteka Narodowa, Wrocław 1977.
Wrzesiński Wojciech, Niemiec w stereotypach polskich XIX I XX wieku, [W:] Tenże, Między Królewcem, Warszawą, Berlinem a Londynem. Studia i szkice z dziejów XX wieku, t. 2, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2001.
Wrzesiński Wojciech, Polacy – Niemcy. Stereotypy, [W:] pod red. Stanisława
Wrzesiński Wojciech, Sąsiad czy Wróg? Ze studiów nad kształtowaniem obrazu Niemca w Polsce w latach 1795-1939, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2007.
Zybura Marek, Niemcy w Polsce, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2004.